Żywienie dzieci – współczesne zagrożenia i kierunki wsparcia w trudnościach

Współcześnie mierzymy się ze swoistym paradoksem – pomimo popularyzacji zagadnień z dziedziny dietetyki, rosnącego dostępu do rzetelnych materiałów edukacyjnych czy usług dietetycznych – niestety nie udaje się wyeliminować problemów żywieniowych młodych osób, a wręcz schorzenia dietozależne stają się coraz bardziej rozpowszechnione w tej grupie wiekowej.

Otyłość dziecięca – problem wielkiej wagi

Niewątpliwie największym współczesnym zagrożeniem zdrowotnym w grupie dzieci i młodzieży jest nadmierna masa ciała. Tym terminem mianuje się stan nadwagi oraz otyłości (coraz częściej określanej jako „choroba otyłościowa”, aby zaakcentować priorytetowość aspektu zdrowotnego względem estetycznego). Nadmierna masa ciała wiąże się ze zbyt wysokim otłuszczeniem ciała (nadmiar tkanki tłuszczowej podskórnej, trzewnej), a ono z kolei może generować szereg kolejnych problemów zdrowotnych – metabolicznych, ale również natury psychologicznej. Otyłość jest uznana za chorobę o największej liczbie powikłań, należą do nich m.in.: cukrzyca typu 2, choroby układu sercowo-naczyniowego, zaburzenia hormonalne, niealkoholowe stłuszczenie wątroby, choroby zwyrodnieniowe stawów. O ile w zeszłych dekadach schorzenia te były typowe dla pacjentów dorosłych, aktualnie coraz częściej dotyczą również otyłych dzieci. Otyłość może także wpływać negatywnie na obraz samego siebie, poczucie własnej wartości, nierzadko bywa czynnikiem wyzwalającym dyskryminację czy przemoc rówieśniczą.

Najnowsze raporty epidemiologiczne potwierdzają olbrzymią skalę problemu w naszej polskiej populacji. Nadmierna masa ciała dotyczy nawet niemowląt (2,9% z nadwagą, 1,3% otyłych), a w kolejnych grupach wiekowych problem zdaje się narastać[1]. Według danych Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości 12,2% chłopców i 10% dziewcząt u dzieci w wieku przedszkolnym ma nadmierną masę ciała, a u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym problem ten dotyczy aż 18,5% chłopców i 14,3% dziewcząt[2]. Eksperci od otyłości dziecięcej zaznaczają, że pandemia COVID-19 przyczyniła się do jeszcze bardziej gwałtownego wzrostu problemów z odżywianiem[3].

Złożone źródła problemów żywieniowych

Mechanizm prowadzący do otyłości dziecięcej (tak jak i innych problemów żywieniowych u dzieci) jest złożony. Składają się na niego m.in. błędy żywieniowe, nieoptymalne nawyki stylu życia, czynniki psychologiczne i uwarunkowania rodzinne.

Według raportu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego z badania sposobu żywienia i stanu odżywienia populacji polskiej wynika, że w diecie przeciętnego Polaka brakuje warzyw, owoców, a w nadmiernej ilości spożywane są mięsa i produkty wysoko przetworzone. Tendencje te dotyczą także dzieci, u których zaobserwowano bardzo częste sięganie po słodycze, słodzone napoje i żywność typu fast food[4]. Są to grupy produktów, które spożywane w nadmiarze mogą przyczyniać się do rozwoju nadmiernej masy ciała. Wśród czynników związanych ze stylem życia można wymienić np. niską aktywność fizyczną, długi czas spędzany przed ekranem i nieoptymalną higienę snu, która również znacząco wpływa na układ regulacji łaknienia.

Problem przejadania się może mieć źródła psychologiczne. W grupie dzieci i młodzieży coraz częściej obserwuje się problemy z tzw. emocjonalnym jedzeniem, czyli regulowaniem napięcia emocjonalnego poprzez jedzenie. Czasami może przyjmować to formę nawet nawracających napadów objadania. Powszechna jest także trudność w rozpoznawaniu i interpretowaniu sygnałów ze swojego ciała – w tym także sygnałów głodu, sytości, pragnienia i apetytu. Mała uważność na zmiany zachodzące w ciele może sprzyjać nadmiernemu jedzeniu. Wskazuje to na potrzebę oddziaływań głębszych niż tylko nakazy i zakazy dietetyczne – wzmacniania umiejętności regulowania swoich emocji, uczenia uważności w jedzeniu (mindful eating).

Bardzo ważnym elementem są rodzinne uwarunkowania – obejmują one nawyki żywieniowe i styl życia całej rodziny, ale także przekazywane postawy wobec jedzenia, ciała, zdrowia. Kształtowanie się zachowań żywieniowych u dzieci przebiega w oparciu o najbliższe otoczenie, na drodze społecznego uczenia się, tzw. modelowania. Dziecko poprzez obserwację zachowań i ich następstw wśród znaczących osób z otoczenia zaczyna naśladować podobne wzorce behawioralne. Istotne są więc nie tylko zasady żywieniowe, jakie opiekun stara się wpoić dziecku, ale także własna postawa żywieniowa dorosłego, która staje się wzorem do naśladowania.

Leczenie otyłości dziecięcej nie powinno być rozumiane jako jedynie „odchudzanie” czy „redukcja wagi”. Wskazane jest przepracowanie przyczyn (w tym tych psychologicznych) leżących u źródeł nieoptymalnych nawyków stylu życia, stworzenie młodemu człowiekowi optymalnych warunków do prozdrowotnego trybu życia – w tym miejscu ważne jest zaangażowanie rodziny i najbliższego otoczenia dziecka.

Zaburzenia odżywiania – (nie)jedzenie jako odzwierciedlenie cierpienia psychicznego

Należy zwrócić uwagę, iż nieracjonalne odchudzanie dzieci i młodzieży może być równie niebezpieczne, co pozostawanie w stanie otyłości. Coraz bardziej rozpowszechnionymi w grupie dziecięco-młodzieżowej problemami są zaburzenia odżywiania, takie jak: anorexia nervosa (jadłowstęt psychiczny) i bulimia nervosa, charakteryzujące się dążeniem do nierealnie szczupłej sylwetki.  Od dekady coraz większą uwagę specjalistów skupia także ARFID, czyli zaburzenie odżywiania o podłożu lękowym i/lub sensorycznym polegające na unikaniu/ograniczaniu pokarmu.

Bajkoterapia

„Pożyteczna przygoda” to publikacja, która powstała przy współpracy Fundacji Zaczytani.org i Fundacji PZU, uczy dzieci zasad zdrowego żywienia. Dostępnej w formie darmowego e-booka i audiobooka bajce towarzyszą również materiały dla rodziców i opiekunów, które ułatwią budowanie relacji z najmłodszymi.

Bajka jest już dostępna do bezpłatnego pobrania na stronie internetowej

https://pozytecznaprzygoda.zaczytani.org/. 

Zaburzenia odżywiania należą do kategorii zaburzeń psychicznych – ich źródła to m.in. zaburzone relacje rodzinne, deprywacja ważnych potrzeb psychologicznych (np. potrzeby autonomii, akceptacji, bezpieczeństwa), trudności w kształtowaniu się tożsamości młodego człowieka, podatność na presję nakładaną przez przekazy społeczno-kulturowe itd. Nieleczone zaburzenia odżywiania stanowią poważne zagrożenie dla rozwoju fizycznego i psychospołecznego, prowadzą do wielu komplikacji zdrowotnych, a w ciężkich przypadkach nawet śmierci. Terapia tak złożonych problemów wymaga wsparcia zespołu specjalistów (m.in. lekarzy, psychoterapeuty, dietetyka), ale przede wszystkim zmiany w obrębie całego systemu rodzinnego pacjenta dziecięco-młodzieżowego. W wielu przypadkach ważnym elementem leczenia jest poprawa relacji z jedzeniem i postaw wobec jedzenia oraz ciała u młodej osoby i jej najbliższych.

Jak wspierać dzieci i młodzież w kształtowaniu zdrowej relacji z jedzeniem?

Punktem wyjścia do rozważań nad profilaktyką czy leczeniem problemów żywieniowych u dzieci i młodzieży jest uświadomienie sobie, że nie chodzi wyłącznie o wyuczenie ich zasad prawidłowego odżywiania. Istotą jest wsparcie w budowie optymalnej relacji z jedzeniem, poprawnej postawy wobec odżywiania, własnego ciała i zdrowia. Obejmują one aspekty poznawcze (wiedza, przekonania żywieniowe, zdrowotne), emocjonalne (skojarzenia emocjonalne, motywacja) oraz behawioralne (konkretne zachowania zdrowotne). Rola rodziców, opiekunów i innych osób dorosłych z otoczenia dziecka jest niezwykle ważna w tym procesie.

Zacznij od siebie. Chcąc nie chcąc, stajemy się wzorem dla obserwujących nas dzieci. W kontekście jedzenia nasze nawyki i postawy mogą stać się przykładem do naśladowania. Nierzadko problemy takie jak otyłość czy zaburzenia odżywiania przekazywane są międzypokoleniowo – i nie jest to zależność wyłącznie genetyczna, a przede wszystkim wynikająca z przyswojenia niesprzyjających postaw w codziennych rodzinnych sytuacjach. Trudno oczekiwać od dzieci, by odżywiały się regularnie i wybierały jakościowe produkty, gdy w ich najbliższym otoczeniu dietę dorosłych charakteryzuje chaos, sięganie po niezdrowe przekąski, objadanie się czy nieracjonalne odchudzanie w walce o szczupłą sylwetkę. Istotne jest nie tylko to, jak się odżywiamy, ale także to, w jaki sposób postrzegamy jedzenie, swoje zdrowie, wygląd – jakie komunikaty obserwują dzieci. Warto zadbać o własną dietę i poprawę relacji z jedzeniem i swoim ciałem, a korzyści będą obopólne.

Wybierz różnorodność, unikaj skrajności. Przez wiele dekad w dietetyce królowały sztywne zasady. Nakazy i zakazy typu „nie jedz po 18.00”, „licz kalorie”, „wyeliminuj ziemniaki i pieczywo” nie przynosiły oczekiwanych efektów, a u wielu osób spowodowały obsesyjne zero-jedynkowe podejście do jedzenia. W aspekcie dbania o dietę dzieci dyrektywne nakazy i zakazy, warunkowe nagrody i kary czy sztywne podziały na zdrowe versus niezdrowe jedzenie również się nie sprawdzą. Podstawową zasadą prawidłowego odżywiania jest urozmaicenie diety – zapoznanie dziecka z różnorodnymi produktami i smakami, tak aby mogło kształtować swoje preferencje żywieniowe. W nerwowej atmosferze, pod groźbą kary, pod presją zmuszania czy przekupywania trudno będzie dziecku budować pozytywne skojarzenia emocjonalne z jedzeniem.

Pomóż w byciu uważnym. Szybkie tempo współczesnego życia skutecznie utrudnia nam zauważanie sygnałów z ciała, własnych stanów emocjonalnych. Tak samo, a może nawet jeszcze trudniej jest zauważać je dzieciom. Tutaj pojawia się nasza rola w stwarzaniu optymalnych warunków do uważności. Pomocne będą m.in. unikanie pośpiechu przy posiłkach, wspólne zwracanie uwagi na walory sensoryczne posiłku, rozmowy o stanach nasycenia i otwarte rozważania o odczuwanych emocjach. Czasami jedno pytanie pomaga zauważyć dziecku, że pomyliło odczuwany niepokój z sygnałem głodu – jednocześnie pozwala na wspólne poszukiwanie sposobów na wyregulowanie tych emocji.

Pokaż pełne znaczenie jedzenia. Jedzenie często postrzegane jest przez pryzmat kultu sylwetki – jako nośnik kalorii, od których się chudnie lub tyje. A rolą odżywiania nie jest jedynie funkcja estetyczna, wpływanie na wygląd. O wiele większe znaczenie mają poszczególne składniki odżywcze budujące organizm (niezwykle ważne w kontekście wciąż rozwijającego się organizmu dziecka czy nastolatka), regulujące ważne procesy biochemiczne itd. Warto uczyć dzieci, że jedzenie może wpływać na ich samopoczucie, siły witalne, poziom energii, dzięki któremu mogą realizować różne zadania umysłowe czy fizyczne. Jedzenie jest też łącznikiem społecznym, może umilać wspólny czas ze znajomymi, towarzyszyć w zabawach. Czasami staje się symbolem docenienia, celebracji ważnych wydarzeń. W takim ujęciu łatwiej o pozytywne skojarzenia z jedzeniem.

Autor: dr n. med. Agata Dutkiewicz

Dietetyk kliniczny, psycholog, psychodietetyk, psychoterapeuta w nurcie integracyjnym.

Jest wykładowcą akademickim (UMP, WSZUiE, SWPS w Poznaniu) i szkoleniowcem, prelegentką na licznych konferencjach o tematyce dietetycznej i psychologicznej. Naukowo zajmuje się problematyką zaburzeń odżywiania, psychologicznych czynników kształtujących postawy żywieniowe oraz postawy wobec ciała, nutripsychiatrią oraz zagadnieniami z zakresu psychofizjologii.

Jest autorką publikacji w czasopismach naukowych oraz publikacji popularnonaukowych, popularyzujących wiedzę psychodietetyczną. Ostatnio premierę miała autorska książka „Trudności z jedzeniem u dzieci i nastolatków”, wydana przez Wydawnictwo Natuli.

Jest założycielką Centrum Psychodietetyki, w którym na co dzień udziela konsultacji dietetycznych i psychodietetycznych, prowadzi pomoc psychologiczną dla dzieci, młodzieży, rodzin i osób dorosłych. W mediach społecznościowych prowadzi działalność edukacyjną (@centrumpsychodietetyki).

[1] A. Fijałkowska, i wsp., Nadwaga i otyłość u polskich 8-latków w świetle uwarunkowań biologicznych, behawioralnych i społecznych. Raport z międzynarodowych badań WHO European Childhood Obesity Surveillance Initiative (COSI).

[2] M. Bąk-Sosnowska, M. Białkowska, P. Bogdański, T. Chomiuk, M. Gałązka-Sobotka i wsp., Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2022 – stanowisko Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości, „Medycyna Praktyczna” 2022; 1–87.

[3] M. Skrzypek i wsp., Postępowanie żywieniowe w leczeniu otyłości u dzieci i młodzieży, „Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu” 2021; 27(1), 13–22.

[4] Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Raport z krajowego badania sposobu żywienia i stanu odżywienia populacji polskiej, [online], [dostęp: 14.10.2023]. Dostępny w internecie: <https://www.pzh.gov.pl/raport-krajowe-badanie-sposobu-zywienia-i-stanu-odzywienia-populacji-polskiej/>.