Wakacyjny regres czy nowe początki? Jak wspierać poczucie rutyny i atmosfery szkoły?

Z tej przyczyny nie powinno się bagatelizować trudności, jakie mogą spotykać dziecko w trakcie procesu aklimatyzacji (adaptacji) w nowej placówce edukacyjnej (szkoła/przedszkole), czy też po powrocie do szkoły (przedszkola) po wakacjach.

Myśl o nowym etapie edukacji, nowym środowisku, nowych kolegach, koleżankach i nauczycielach (opiekunach) wywołuje często u dziecka prawdziwą mieszankę emocji. Stres, niepewność, a nawet lęk przed nieznanym są w tego typu sytuacjach naturalnymi reakcjami. Dziecko stresuje się, czy zostanie zaakceptowane przez rówieśników, czy poradzi sobie z nowymi wymaganiami, czy polubi nowych nauczycieli (opiekunów), i czy oni polubią jego.

Powrót do szkoły

Powrót do szkoły (przedszkola) po długich wakacjach także bywa trudny, zwłaszcza gdy dziecko jest jeszcze małe. Warto jest jednak pamiętać, że dziecko z reguły jest bardzo elastyczne i w większości przypadków jego adaptacja po długiej przerwie przebiega sprawnie. Najczęściej szybko nawiązuje ono nowe znajomości, przyzwyczaja się do zmienionego rytmu dnia. W nowej szkole (przedszkolu), czy w szkole (w przedszkolu) po długich wakacjach bardzo szybko dziecko zaczyna się czuć zupełnie swobodnie.

Niestety, dla niektórych dzieci zmiana otoczenia może stać się źródłem poważnych problemów. Za tego typu problemy odpowiedzialne jest poczucie osamotnienia, wyobcowania, i trudności w znalezieniu swojego miejsca w nowej grupie. Dla części dzieci są to tylko niektóre z wyzwań, z jakimi musi się takie dziecko zmierzyć. W efekcie rodzi się u niego przygnębienie, a w konsekwencji niechęć do chodzenia do szkoły (przedszkola). W szczególnie trudnych przypadkach dziecko może reagować agresją lub krańcową apatią. Spadek nastroju i brak entuzjazmu to są sygnały, których rodzice absolutnie nie powinni ignorować.

Co to jest regres adaptacyjny?

Regresem adaptacyjnym, znanym także pod pojęciem regresji rozwojowej (regresu rozwojowego) nazywa się zjawisko, w którym po osiągnięciu pewnego etapu rozwoju, dziecko chwilowo się cofa do wcześniejszych, mniej rozwiniętych i mniej dojrzałych zachowań. Taki regres może objawiać się w różny sposób. U niektórych dzieci pojawiają się problemy ze snem, kłopoty z jedzeniem, albo wzmożona potrzeba bliskości z rodzicem (rodzicami).

Regres adaptacyjny zaliczany jest do normalnych reakcji dziecka na tego typu stresujące sytuacje jak

• zmiana otoczenia;
• narodziny rodzeństwa;
• pójście do żłobka/przedszkola/szkoły;
• powrót do szkoły po dłuższych wakacjach.

Regres adaptacyjny jest rozumiany czasem, jako tymczasowy zastój lub wycofanie się w postępach w rozwoju dziecka. Jego przyczynę upatruje się w zaburzonym procesie adaptowania się dziecka do nowej sytuacji życiowej. Polega to na utracie nabytych wcześniej umiejętności i na powtarzaniu zachowań typowych dla młodszego wieku. Nagle u dziecka może pojawić się potrzeba bezpośredniego zainteresowania ze strony rodziców. Często też płacz, smutek czy rozdrażnienie są tego skutkiem.

Przyczyny regresu adaptacyjnego

Najczęściej u dziecka spotyka się zachowania określone jako efekt regresu adaptacyjnego wywołane przez:

• stres, jaki niesie ze sobą istotna zmiana w życiu dziecka;
• brak poczucia bezpieczeństwa kojarzonego w znanych i sprawdzonych zachowaniach;
• przeciążenie emocjonalne, czyli zbyt duża ilość nowych bodźców i wrażeń działających przytłaczająco (tzw. przebodźcowanie).

Objawy regresu adaptacyjnego

Co dzieje się w organizmie dziecka w przypadku regresu adaptacyjnego? Emocje z tym związane wpływają na funkcjonowanie organizmu dziecka. Objawami tego jest:

• Pogorszenie snu – dziecko zaczyna przeżywać trudności z zasypianiem, znacznie częściej wybudza się w nocy, a okazyjne drzemki stają się znacznie krótsze i nerwowe;
• Wzmożenie potrzeby bliskości  - domaganie się bezpośredniej bliskości, przytulania;
• Zmiany dotychczasowych wzorów zachowania – dziecko staje się płaczliwe w sytuacjach,  w których dotychczas nie płakało, bywa marudne, może też unikać kontaktów z rówieśnikami;
• Powrót do wcześniejszych zachowań – np. moczenie się, brak samodzielności w jedzeniu, zaniechanie samodzielnego ubierania się, zgłaszanie potrzeby zasypiania przy rodzicu;
• Trudności z adaptacją w szkole/przedszkolu - niechęć do wyjścia z domu, wycofywanie się z zabaw.

Pierwsze tego typu objawy można zaobserwować u dziecka już w momencie, gdy zaczyna ono uczęszczać do żłobka i przedszkola. Gdy dziecko idzie po raz pierwszy do szkoły, a także, gdy wraca do szkoły po wakacjach, problemy związane z regresem adaptacyjnym mogą pojawić się ponownie. Regres adaptacyjny jest także stosunkowo częstym zjawiskiem przy zmianie szkoły (zwłaszcza w pierwszych czterech latach nauki).

Co zrobić, gdy u dziecka zauważy się objawy regresu adaptacyjnego?

Gdy obserwacje zachowania dziecka wskazują na możliwość regresu adaptacyjnego, potrzebne są działania, idące w kierunku:

• Zapewnienia dziecku poczucia bezpieczeństwa poprzez fizyczną bliskość i okazywanie miłości;
• Utrzymania rutyny w codziennym planie zajęć;
• Powolnego, ale systematycznego uczenia dziecka samodzielności w codziennych czynnościach;
• Stałej współpracy ze szkołą (z przedszkolem);
• Unikania sytuacji przymusowych w kontaktach dziecko - rodzice, unikanie presji.

Czy to jest zjawisko normalne czy też zakłócenie naturalnego rozwoju dziecka?

Czy adaptacja jest procesem ciągłym, trwającym kilka miesięcy, czy też jest stosunkowo krótkim czasem, który powinien się zakończyć z początkiem września? Czy zmiana, otoczenia, gdy dziecko idzie po wakacjach do szkoły (przedszkola), musi powodować kłopoty adaptacyjne? Czy możliwe jest, by zachowanie dziecka, które w pierwszych dniach września z uśmiechem szło do szkoły (przedszkola), zmieniło się po kilku tygodniach w ostrą niechęć i protesty przed wyjściem z domu? Przecież powinno być odwrotnie, czyli im dłuższy pobyt w szkole (przedszkolu), tym dziecko powinno być lepiej zaadoptowane do nowego otoczenia.

Regres adaptacyjny ma charakter przejściowy i z reguły mija, gdy w nowym środowisku dziecko zaczyna czuć się coraz bardziej bezpiecznie. Regres taki należy traktować jako naturalny etap dziecięcego rozwoju, gdyż sytuacje stwarzające kłopoty z adaptacją zdarzają się często. Po wakacjach niektóre małe dzieci nie czują się dobrze poza domem, w nowym otoczeniu. Popłakują, nie chcą brać udziału w zajęciach dydaktycznych, odczuwają emocjonalną trudność podczas rozstania z rodzicami.

O co może chodzić? Jest bardzo prawdopodobne, że  nie zakończył się jeszcze u dziecka proces adaptacji do szkoły (przedszkola). Jeśli wyraźnie widać, że w związku z tym nie następuje progresja, czyli  nic od początku września się nie zmienia na dobre, rodzice powinni zgłosić się do psychologa szkolnego/przedszkolnego w celu indywidualnej konsultacji.

Prawdopodobne przyczyny

W przypadku opóźnionej adaptacji prawdopodobnie dochodzi do sytuacji, w której dziecko – po okresie traktowania szkoły (przedszkola) jako ciekawej  nowości – zrozumiało, że uczęszczanie do niego będzie czynnością stałą i regularną i właśnie to przestało mu odpowiadać. Dodatkowym czynnikiem zniechęcającym może być rutyna (ten sam nauczyciel, te same dzieci, te same zabawki). Nie stanowi to czynnika motywującego, gdyż dziecko nie rozumie tego jako atrakcję.

Jeśli dziecko nie jest jeszcze na tyle dojrzałe, by sam proces zdobywania wiedzy i doświadczenia był dla niego interesujący, wówczas może przeżywać problemy adaptacyjne skutkujące regresem w nabytych wcześniej umiejętnościach i zachowaniach. Jeśli dziecko czuje, że traci uwagę i zainteresowanie rodziców, którzy na początku edukacji szkolnej /przedszkolnej wykazywali zdecydowanie większe zainteresowanie, po czym to ich zainteresowanie było coraz mniejsze, wówczas będzie się ono starało wrócić do okresu, w którym uwaga rodziców była skupiona na nim. Podświadomie będzie wybierać taki rodzaj zachowania, który będzie wzbudzał większe zainteresowanie.

Uwaga!

Tempo współczesnego życia przyczynia się do tego, że dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym są przyzwyczajone do szybkiego trybu życia swoich rodziców, do wielu, czasem nie zawsze spodziewanych zmian, wciąż nowych zabawek i niespodziewanych atrakcji. Jednak zmiany i nowe sytuacje w szkole/ przedszkolu, mogą w pewnym momencie przestać być postrzegane jako urozmaicenie i atrakcje i zaczną dziecku emocjonalnie dokuczać.

Co zrobić, żeby nie zaszkodzić, tylko pomóc?

W chwili, gdy dziecko idzie do szkoły (przedszkola), rodzice nie powinni w jakiś znaczący sposób, zmieniać swojego zachowania wobec dziecka.. Warto jest uświadamiać sobie, że im mniej zmian w codzienności, tym szybciej dzieciak sam sobie poradzi z kłopotami. Nierzadko zaniepokojeni zachowaniem pociechy rodzice, starając się znaleźć przyczynę dziwnych zachowań, odwiedzają kolejnych specjalistów: psychologa, terapeutę pedagogicznego, neurologa, czy nawet dyrektora szkoły (przedszkola). Ok., ale z tym dobrze jest troszkę poczekać.

Pamiętaj!

Nie ma jednej, uniwersalnej reguły. Z reguły młodsze dzieci w zmienionych warunkach adaptują się szybciej, gdyż są one bardziej otwarte na nowości, a bariera językowa i społeczna jest u nich zazwyczaj mniejsza. Chociaż pierwsze dni mogą być trudniejsze, z czasem jednak dziecko najczęściej niezbyt trudno odnajduje się w nowym środowisku.

Gdy jednak daje się zauważyć, że dzieje się coś niepokojącego przyda się tych kilka praktycznych wskazówek:

• Codzienność - dziecko musi wiedzieć, że chodzenie do szkoły (przedszkola) jest jego codziennością. Trzeba być w tym konsekwentnym i stanowczym. Postawa nauczycieli i rodziców powinna być w tym zakresie jednolita, i nie wolno się wahać. Jeśli dziecko wyczuje to wahanie, będzie próbowało wymuszać pewne ustępstwa. Dużym błędem jest zgoda na niepójście do szkoły albo zabranie dziecka z przedszkola;
• Nobilitacja - nawet wobec trudności z adaptacją dziecko powinno czuć, że chodzenie do szkoły (przedszkola) nie jest dla niego tylko i wyłącznie obowiązkiem, ale jest też przyjemnością. Należy to dziecku często powtarzać, że w szkole (przedszkolu) jest atrakcyjnie, że czekają na niego koleżanki, koledzy i interesujące zajęcia. Uczęszczanie do szkoły (przedszkola) powinno być traktowane przez dziecko jako coś nobilitującego, przywilej dla tych, którzy osiągnęli określony wiek, gdyż mama i tata chodzą do pracy, a dziecko chodzi do szkoły (przedszkola);
• Przestrzeń - kiedy u dziecka pojawia się syndrom opóźnionej adaptacji, warto upewnić się, czy zna ono rozkład pomieszczeń i przedmiotów w szkole (przedszkolu). Nie u wszystkich dzieci bowiem poznanie takie jest naturalne, a niewiadoma teraźniejszość i przyszłość wzbudza u dziecka lęk. Dziecko może razem z rodzicami narysować w domu mapę szkoły (przedszkola) i zaznaczyć na niej wszystkie znane mu miejsca. Dodatkowo można upewnić się, czy pamięta, jakie funkcje pełnią poszczególni pracownicy – czy wie, do którego z nich może zwrócić się w konkretnej potrzebie. To ważne, by uczeń niższych klas i przedszkolak czuł się pewnie i bezpiecznie zarówno w budynku szkoły (przedszkola), jak też wśród pracujących w niej dorosłych.
• Znajomości - opóźniona adaptacja powinna być właściwym czasem na zwiększenie intensywności kontaktów społecznych z innymi dziećmi. To jest zadanie dla rodziców. Mogą oni zaprosić koleżankę czy kolegę swojego dziecka do domu, wybrać się wspólnie na plac zabaw czy do kina. Wszystkie takie formy spotkań towarzyskich integrują malucha z innymi członkami jego klasy w szkole czy grupy w przedszkolu. Podczas takich spotkań rodzice nie powinni wspominać o trudnościach swojej pociechy – rozmowy przy dziecku na taki temat potęgują niepożądane objawy;
• Samodzielność - Dziecko powinno mieć stale rozszerzany margines samodzielności. Im więcej samodzielności, tym mniej lęków związanych ze środowiskiem szkoły (przedszkola).
• Rozmowa z nauczycielem - jeśli coś niepokoi rodziców, powinni porozmawiać o tym z nauczycielem. Taka rozmowa jednak nigdy nie powinna odbywać się przy dziecku;
• Pozytywne nastawienie i siła argumentacji rodziców - rodzice powinni być niewzruszeni w pozytywnym tego słowa znaczeniu, nie powinni się z góry zamartwiać, że z tego wszystkiego wynikną same kłopoty. Zamiast namawiać dziecko przed wyjściem z domu do szkoły albo w drodze do przedszkola i opowiadać banały typu: „idziemy do szkoły, bo to jest twój obowiązek”, albo „prawda, że nie będziemy dzisiaj płakać”, czas wyjścia z domu do szkoły (przedszkola) można wykorzystać na rozmowę na jakiś interesujący temat (lubiani przez dziecko koledzy i koleżanki, ulubione przedmioty, ciekawe tematy lekcji, czy jakieś „fajne” przygody w szkole czy przedszkolu. Podobnie w drodze powrotnej – rodzice i dzieci powinni rozmawiać o rzeczach przyjemnych, o tym, co miłego wydarzyło się, gdy dziecko było w szkole (przedszkolu), co będą robić po powrocie do domu;
• Przed rozpoczęciem roku szkolnego  - rodzice powinni podjąć kroki, które sprawią, że adaptacja szkolna dziecka będzie łatwiejsza. Przede wszystkim trzeba wyjaśniać dziecku, jak funkcjonuje szkoła. W żadnym razie nie powinno się dziecko straszyć szkołą. Trzeba dziecko nastroić pozytywnie. Można np. opowiedzieć o swoich miłych wspomnieniach ze szkoły. Bardzo pomocne jest pokazanie dziecku szkoły od środka, a jeśli to niemożliwe, chociaż jej otoczenie.

Podsumowanie

Opóźniona adaptacja jest częstym i naturalnym etapem w życiu dziecka. Jest wytworem stresu, jaki przeżywa dziecko, gdy idzie po raz pierwszy do szkoły, czy wraca do szkoły po długich wakacjach.

Zjawisko to jest powszechne wśród maluchów po raz pierwszy idących do przedszkola. Jest wtedy nieraz bardzo intensywne i trwa zdecydowanie dłużej, niż w przypadku kłopotów z adaptacją w szkole.

Do pozytywnego zakończenia kłopotów związanych z adaptacją, wystarczy najczęściej umiejętnie dziecko. Wspierać. Jeżeli regres adaptacyjny przybiera na sile, lub nie mija w ciągu kilku (kilkunastu) tygodni, należy udać się z dzieckiem do psychologa/pedagoga. Z psychologiem lub z pedagogiem warto jest się także się skonsultować, jeśli regres adaptacyjny nasila się, a dziecko ma poważne trudności emocjonalne, behawioralne lub problemy w nauce.