Antybiotyk i co dalej? Probiotyki w odbudowie odporności u dzieci i dorosłych

Autor artykułu: dietetyk Ilona Jankowska, pasjonatka zdrowego stylu życia i promotorka zdrowia - specjalistka diety katogenicznej.

Lata 2020/2021 bez wątpienia znajdą swój zapis na kartach historii. Kilkanaście miesięcy pandemii, duża liczba chorych, skłaniają nas do poszukiwania preparatów wspomagających odporność. Zapominamy jednak, że wpływ na naszą odporność mają nie tylko bytujące w otoczeniu wirusy i bakterie, ale i pożywienie (nadmiar przetworzonej żywności), brak możliwości spędzania czasu na świeżym powietrzu, a co za tym idzie siedzący tryb życia oraz zażywane leki. Wszystkie te czynniki sprzyjają spadkowi odporności dzieci i dorosłych oraz prowadzą do wielu przewlekłych chorób. Jak już powszechnie wiadomo odporność zaczyna się w jelitach.  Czy wiesz, że bytuje w nich ok. 100 bilionów bakterii? 

Czym jest odporność i jak ją nabywamy? 

Układ odpornościowy narodzonego dziecka jest jeszcze wykształcony. Proces budowania rozpoczyna się w chwili przyjścia na świat. W czasie porodu drogą naturalną dochodzi do bezpośredniego kontaktu noworodka z mikroflorą bakteryjną przewodu pokarmowego i pochwy matki (okolica odbytu). Znajdują się tu nadrzędne drobnoustroje, stanowiące podstawę do wykształcenia prawidłowego mikrobiomu dziecka. Na szczególną uwagę zasługują bakterie z grupy Lactobacillus i Bifidobacterium.[14]  

U noworodków przychodzących na świat poprzez cesarskie cięcie, sytuacja wygląda inaczej. W tym przypadku, pierwsze drobnoustroje, z którymi dziecko ma bezpośredni kontakt, pochodzą ze środowiska szpitalnego (ręce personelu, fartuchy, inkubatory czy bakterie znajdujące się na sali operacyjnej). Mikrobiota  jelitowa dzieci z cesarskiego cięcia jest mniej zróżnicowana i liczna niż dzieci urodzonych drogą naturalną. Zbliżona jest do ekosystemu bakteryjnego znajdującego się na skórze. Sytuacja przedstawia się podobnie w przypadku wcześniaków z niską masą urodzeniową. Zarówno u dzieci, które nie przyszły na świat drogą naturalną, jak i u tych przedwcześnie urodzonych kolonizacja bakteryjna zachodzi w sposób opóźniony i nieprawidłowy. Konsekwencje tego zauważalne są dopiero z upływem lat. Wykazano nawet, że u tych dzieci częściej w przyszłości rozwijają się choroby cywilizacyjne, takie jak nadwaga, otyłość, zwiększona podatność na infekcje czy choroby alergiczne [8],[14].  

Jednakże sam poród nie jest jedynym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się odporności u człowieka. Ma na to wpływ również sposób karmienia (mleko kobiece/karmienie mieszankami modyfikowanymi). Jak wiemy, mleko matki jest najlepszym i najbardziej odżywczym pokarmem dla dziecka. Świadczą o tym nie tylko idealne proporcje składników odżywczych, które zawiera, ale również naturalnie w nim występujące probiotyki. Mowa tu w szczególności o mleku pierwszym (siara), gdyż zawiera ona dużo większą ilość  probiotyków, witamin i białka w porównaniu z mlekiem późniejszym (dojrzałym). Badania wykazały, że mikroflora jelitowa noworodków karmionych mlekiem modyfikowanym różni się od mikroflory niemowląt karmionych piersią i nie jest to pożądane w przewodzie pokarmowym tak małych dzieci. Królują tu szczepy bakterii takich jak Bactoroides,  Enterobacter, czy Clostriudim. Są to bakterie, które są mniej pożądane niż szczepy bakterii Lactobacillus i Bifidobacterium, które mają działanie immunomodelujące (wpływają na wiązania witamin i zmniejszają występowanie biegunki u noworodków). Udowodniono, że u dzieci karmionych naturalnie w początkowych latach życia rzadziej dochodzi do zakażeń przewodu pokarmowego, infekcji dróg moczowych i oddechowych [8],[14]. 

Badania wykazały, że dzieci, które otrzymywały preparaty probiotyczne, a przebywały w środowiskach podatnych na infekcje jak przedszkola, żłobki czy szpitale rzadziej chorowały niżeli dzieci nie otrzymujące probiotyków [8],[9],[14],[17]. 

Kolejną, a może nadrzędną kwestią wpływającą na zmiany mikroflory przewodu pokarmowego jest stosowanie środków farmaceutycznych, a zwłaszcza antybiotyków w pierwszych miesiącach/latach życia dziecka. Leczenie tak silnymi preparatami, jak antybiotyki wpływa na znaczną redukcję bakterii prozdrowotnych, jednocześnie powodując namnożenie bakterii chorobotwórczych. Regeneracja stanu flory jelitowej po antybiotykoterapii u dzieci, jak i u dorosłych trwa nawet do kilku miesięcy. Wykazano, że około 70% komórek odpornościowych jest powiązanych z przewodem pokarmowym. Dlatego też warto zadbać o odpowiednią regenerację flory bakteryjnej przewodu pokarmowego włączając prebiotyki [8],[14]. 

Antybiotyki: jak działają i dlaczego na dwóch frontach? 

Kiedy w 1929 roku Aleksander Fleming odkrył penicylinę, doszło do przełomowego momentu w historii medycyny ludzkiej oraz weterynaryjnej. Do tego stopnia, iż w latach dwudziestych antybiotyki zaczęto dodawać nawet do pasz.  

Antybiotyk to substancja antybakteryjna, która zabija lub uniemożliwia rozwój bakterii. Częste stosowanie antybiotyków powoduje uodparnianie się złych bakterii na działanie substancji leku i zanikanie dobrych bakterii jelitowych. Powoduje to, że w chwili, kiedy dochodzi do rozwoju rzeczywistej choroby, antybiotyk nie działa, a tylko zamienia organizm w pustynię bakteryjną. Do częstych skutków ubocznych długotrwałego/częstego stosowania antybiotyków możemy zaliczyć: 

• Występowanie łuszczycy i alergii 

• Wypadanie włosów 

• Przelewania w jelitach (dyskomfort trawienny) 

• Dolegliwości żołądkowe po posiłkach (stan zapalny jelit) 

• Swędzenie skóry oraz zmiany skórne 

• Biegunkę 

Wszystkie te dolegliwości są związane z zanikiem dobrych bakterii w przewodzie pokarmowym, które wspomagają trawienie, wchłanianie witamin w jelitach oraz odporność. 

W celu odbudowy i wsparcia układu immunologicznego po antybiotykoterapii i nie tylko, konieczne jest stosowanie preparatów probiotycznych. Oddziaływanie drobnoustrojów probiotycznych na układ immunologiczny odbywa się na wielu płaszczyznach. Liczne badania wykazują korzystne ich działanie w takich schorzeniach jak:  

• syndrom jelita nadwrażliwego,  

• biegunki,  

• zapalenia jelit,  

• alergie pokarmowe, m in. atopowe zapalenie skóry,  

• obniżenie odporności organizmu.  

Korzyści zachodzące pod wpływem stosowania probiotyków  to przede wszystkim zwiększenie ilości korzystnych bakterii mikroflory jelitowej, a u osób chorych zmniejszenie liczebności flory szkodliwej oraz odbudowa równowagi pomiędzy kolonizacją szczepów [3],[7],[10]. 

Czym są probiotyki? 

Słowo probiotyk  wywodzi się z języka greckiego: pro bios co oznacza dla życia. To żywe drobnoustroje pochodzenia ludzkiego, które przyjmowane doustnie w odpowiedniej ilości, powodują korzyści zdrowotne w organizmie. By szczep bakterii mógł być określany mianem probiotyku musi wyjawiać wiele udokumentowanych klinicznie korzyści zdrowotnych. Probiotyki oddziałują na układ pokarmowy. Prozapalnie lub przeciwzapalnie. Mechanizm ich działania opiera się na immunomodeluacji oraz zachowaniu prawidłowego funkcjonowania flory fizjologicznej.  

Mianem najlepszego probiotyku określa się taki preparat, który zawiera 1000000000 szczepów probiotycznych,  bo tylko taki preparat ma szanse dostać się do końcowego odcinka przewodu pokarmowego i poprawić stan mikroflory jelitowej. Dobry preparat probiotyczny powinien mieć okres przydatności do dwóch lat.  

Najlepsze znajdziemy w aptekach. Dostępne na rynku preparaty są widoczne w różnych formach, między innymi pod postacią kapsułek, tabletek, płynu, saszetek czy produktów spożywczych. Działanie tych ostatnich jest nieco słabsze od pozostałych. 

Jak wybrać probiotyki dla dziecka? 

Z racji, iż szczepy bakterii z rodzaju Bifidobacterium i Lactobacillus przeważają w ekosystemie jelitowym zdrowego niemowlęcia są określane mianem najbardziej pożądanych drobnoustrojów do produkcji preparatów probiotycznych dla najmłodszych. Podawanie dziecku odpowiednio dobranych probiotyków i prebiotyków wywołuje korzystne efekty od pierwszych dni życia dziecka. Prebiotyki to niestrawione składniki pożywienia, zwiększające wzrost lub pobudzające aktywność określonego rodzaju korzystnych bakterii. Jak podają publikacje, u dzieci narodzonych poprzez cesarskie cięcie, przedwcześnie urodzonych lub karmionych mlekiem modyfikowanym podawanie preparatów probiotycznych/prebiotycznych spowodowało odbudowę prawidłowej mikroflory jelitowej. Substancje te przyspieszają namnażanie się korzystnych bakterii jelitowych w porównywalny sposób jak w przypadku karmienia piersią. Równie korzystną zmianę flory jelitowej u dzieci zaobserwowano podając im preparaty prebiotyczne. Działanie prebiotyków polegało na zwiększeniu obecności bifidobakterii bytujących w jelicie, powodowały zmianę mikrobioty w kierunku mikrobioty dzieci karmionych naturalnie. Probityki pomagają również w wytwarzaniu wielu niezbędnych dla organizmu witamin, jak witaminy z grupy B czy kwas foliowy [6],[10],[11],[15]. 

Jak długo stosować terapię probiotykami? 

Odnośnie czasu stosowania probiotyków istnieje wiele obaw, słyszy się, że probiotyki rozleniwiają jelita. Otóż nie jest to prawdą, gdyż przy rozsądnym okresie ich stosowania wspomagają jelita. Okres stosowania probiotyków jest zależny od dolegliwości, na którą są stosowane i ilości szczepów w preparacie. Dobre preparaty probiotyczne stosowane przez 3-4 tygodnie utrzymują się w jelicie 21 dni po suplementacji. Nie należy przyzwyczajać jelit do ciągłego wspomagania, trzeba zmusić je do samodzielnej pracy, dlatego po zakończeniu 3-4 tygodniowej kuracji należy zakończyć kurację i sięgnąć ponownie dopiero po antybiotykoterapii, czy przebytej infekcji.   

>>> Czytaj też: Obniżone napięcie mięśniowe u niemowlaka

Rodzaje szczepów probiotycznych i ich działanie 

Szczepy probiotyczne, by nie zostać usuniętymi z niestrawionymi resztkami pokarmowymi stosują mechanizm polegający na pobudzeniu ich przyczepności do ścian jelita oraz szybszym wzroście i namnażaniu się. Dzięki temu tworzą w organizmie bariery ochronne ściany jelita przed niekorzystnymi czynnikami. Poprzez wytwarzanie immunoglobulin oraz uaktywnianie procesów fagocytozy. Istotną ich właściwością jest również zasiedlanie się w jelicie grubym, co wzmacnia ich aktywność. Są one odporne na działanie soku żołądkowego i kwasów żółciowych. 

Uważa się, iż poszczególne właściwości suplementów probiotycznych są szczepozależne, czyli by odpowiedzialnie stosować probiotyki koniecznością jest posiadanie wiedzy z zakresu konkretnych szczepów probiotycznych [10],[15]. 

Rodzaje szczepów probiotycznych i ich działanie w organizmie: 

• Lactobacillus acidophilus LC1 - uaktywnianie odpowiedzi immunologicznej, działanie podnoszące skuteczność szczepionek doustnych, zdolność przylegania do nabłonka jelita, utrzymywanie równowagi mikroflory jelitowej. 

• Lactobacillus acidophilus NCFO 1748 – działa hamująco na biegunki oraz niepożądane skutki radioterapii, regeneracja poantybiotykowa, korzystne działanie na zaparcia i ilość enzymów w kale. 

• Lactobacillus rhamnosus GG – zapobieganie biegunkom spowodowanych rotawirusami, biegunkom nowotworowym i bakteryjnym, złagodzenie objawów choroby Crohn’a, zmniejszenie występowania nawrotowych zapaleń pochwy, zwalczanie bakterii odpowiedzialnych za próchnicę zębów. 

• Lactobacillus casei Shirota – działanie hamujące na rozwój powierzchniowego raka pęcherza i raka jelita grubego, zapobieganie biegunkom rotawirusowym, działanie ochronne przed nieprawidłowościami jelitowymi, utrzymywanie równowagi mikroflory jelitowej, wspomaganie leczenia raka pęcherza moczowego, ochrona przed niepożądanymi enzymami oraz mutagenami przewodu pokarmowego. 

• Lactobacillus johnsonii La1 (NCC533) – wspieranie układu odpornościowego, przyleganie do komórek jelita, korzystne działanie przy nieżytach przewodu pokarmowego. 

• Lactobacillus casei DN 114 001 – wspomaganie układu odpornościowego, korzystne działanie przy infekcjach jelitowych, zmniejszenie częstotliwości i czas trwania ostrych biegunek u dzieci. 

• Lactobacillus reuteri –wpływ na zmniejszenie enzymów kałowych, zasiedlenie przewodu pokarmowego. 

• Bifidobacterium bifidum - zapobieganie występowaniu biegunek rotawirusowych, odbudowa równowagi flory jelitowej, działanie przeciwwrzodowe, działanie eliminujące na bakterię Helicobacter pylori. 

• Bifidobacterium breve Yakult – działanie przeciwwrzodowe, wspomaganie utrzymania równowagi mikroflory jelitowej, działanie ochronne przed mutagenami pokarmowymi, przeciwdziałanie biegunkom. 

• Saccharomyces boulardi - przeciwdziałanie występowaniu biegunek podróżnych.  

Wszystkie wyżej wymienione działania zostały udokumentowane licznymi badaniami klinicznymi [11],[12],[14],[15],[17].  

Fermentowane przetwory mleczne, kiszonki, jogurty to wystarczające probiotyki? 

Powszechnie panujące przekonanie, iż jogurty, kiszonki oraz fermentowane przetwory mleczne zawierają wystarczające ilości szczepów probiotycznych, by dotrzeć do jelita grubego i wywrzeć wystarczająco korzystny wpływ na organizm jest mylne. Aby pożądana ilość korzystnych bakterii dotarła do jelita grubego trzeba by zjeść 8 kg jogurtu! Jednakże zarówno przetwory mleczne, jak i kiszonki należą do żywności funkcjonalnej i są nieodłącznym elementem codziennej diety, ponieważ doskonale uzupełniają mikrobiom żywiciela. Zazwyczaj w kiszonkach obecne są bakterie kwasu mlekowego takie jak: Lactobacillus, Leuconostoc, Lactococcus, Enterococcus, Carnobacterium, Oenococcus, Tetragenococcus, Pediococcus, Bifidobacterium, oraz Weisella i Vagococcus [13]. Bakterie znajdujące się w fermentowanych produktach mlecznych wywierają korzystny wpływ w zwalczaniu bakterii chorobotwórczych, hamowaniu wzrostu patogenów oraz wspomaganiu funkcjonowania układu odpornościowego oraz zmniejszaniu ryzyka występowania alergii [7],[13]. 

>>> Czytaj też: Post przerywany na czym polega i czy warto go stosować?

Probiotyki: czy można je wybierać samodzielnie? 

Mechanizm działania probiotyków jest różny i wielopłaszczyznowy. Odgrywają one ogromną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu układu pokarmowego i odpornościowego. Szczególnie po antybiotykoterapii. Jednak ich stosowanie i dawkowanie powinno być zawsze konsultowane ze specjalistą. Pomimo wielu badań, nie udało się określić dokładnych przeciwskazań i wskazań co do ich stosowania. Wiadomo jednak, iż u poważnie chorych osób mogą przynieść duże korzyści. Pewne jest, że po kuracji probiotycznej warto dalej wspierać jelita odpowiednią i zróżnicowaną dietą oraz zdrowym stylem życia. 

Piśmiennictwo: 

1. Brzozowski, M. Rola probiotyków i prebiotyków w prawidłowym funkcjonowaniu układu pokarmowego królików. Wiadomości Zootechniczne, R. LIII (2015), 3: 50–53. 

2. Casaro MB, Thomas AM, Mendes E, Fukumori C, Ribeiro WR, Oliveira FA, Crisma AR, Murata GM, Bizzarro B, Sá-Nunes A, Setubal JC, Mayer MPA, Martins FS, Vieira AT, Antiorio ATFB, Tavares-de-Lima W, Camara NOS, Curi R, Dias-Neto E, Ferreira CM. A probiotic has differential effects on allergic airway inflammation in A/J and C57BL/6 mice and is correlated with the gut microbiome. Microbiome. 2021 Jun 10;9(1):134. doi: 10.1186/s40168-021-01081-2. PMID: 34112246. 

3. Drózd, M., Straszak, D., Widelska, G., & Dymek, A. Probiotyki–właścwiości lecznicze, zastosowanie i znaczenie w medycynie. Badania i Rozwój Młodych Naukowców w Polsce, 68. 

4. Giergiel, M., & Posyniak, A. (2016). Wpływ stosowania antybiotyków na stres oksydacyjny. Życie Weterynaryjne, 91(12). 

5. Heczko P, Strus M, Jawień M i wsp. Medyczne zastosowanie 

6. Ignyś, I., Piątkowska, P., & Cichy, W. Probiotyki i prebiotyki w żywieniu i leczeniu dzieci Probiotics and prebiotics in children nutrition and treatment. 

7. Isolauri,E. Microbialgut interactions in health and disease. Probiotics.Best Pract Res Clin Gastroenterol. 2004 Apr;18(2):299-313. doi: 10.1016/j.bpg.2003.10.006. 

8. Malikowska, Klaudia, 2019.Probiotyki dla dzieci czy tylko po antybiotyku? Food Forum, 1(29)/2019, s.54-60. 

9. Manning TS, Gibson GR. Interakcje mikrobiologiczne z jelitami w zdrowiu i chorobie Prebiotyki. Najlepsza praktyka Res Clin Gastroenterol. 2004 kwiecień;18(2):287-98. doi: 10.1016/j.bpg.2003.10.008. PMID: 15123070. 

10. Mojka K. Probiotics, prebiotics and synbiotics – characteristics and functions. Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 541-549. 

11. Nowak A. , Śliżewska K. PROBIOTYKI – HISTORIA I MECHANIZMY DZIAŁANIA. ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, 2010, 4 (71), 5 – 19. 

12. Nowak, A., Śliżewska, K., Libudzisz, Z., Socha, J. PROBIOTYKI – EFEKTY ZDROWOTNE. ŻYWNOŚĆ.

13. Nauka. Technologia. Jakość, 2010, 4 (71), 20 – 36.probiotyków. Wiad Lek 2005, 11-12: 640‑646. 

14. Stiles ME, Holzapfel WH. Lactic acid bacteria of foods and their current taxonomy. Int J Food Microbiol. 1997 Apr 29;36(1):1-29. doi: 10.1016/s0168-1605(96)01233-0. PMID: 9168311. 

15. Szachta, Patrycja, 2018.Mikrobiota dziecka, czyli probiotyki od pierwszych dni życia. Food Forum,4(26) /2018, s.20-22. 

16. Szajewska, H. Probiotyki w Polsce — kiedy, jakie i dlaczego?  Via Medica 

17. Gastroenterologia Kliniczna 2010, tom 2, nr 1, 1–9. 

18. Świątkiewicz S, Koreleski J. Dodatki paszowe o działaniu immunomodulacyjnym w żywieniu drobiu. Med. Wet 2007,11: 1291-1295. 

19. Winiarz, D., Domańska, K., Paluch, K. PROBIOTYKI A ZDROWIE - DZIŚ I JUTRO. Biul. Wydz. Farm. WUM, 2017, 10, 86-94 http://biuletynfarmacji.wum.edu.pl/.