ADHD - co warto wiedzieć?

Definicja ADHD we współczesnym rozumieniu jest dość nowa (DSM-IV-TR American Psychiatric Association 2000), jednak opisy dzieci nadpobudliwych, impulsywnych, z problemami z koncentracją, pojawiają się w literaturze już od ponad 200 lat (Lange, 2010), a część z nich jest zgodna z aktualnymi kryteriami diagnostycznymi. 

Efektem niewielkiej świadomości i utrudnień w dostępie do leczenia, a także niewłaściwej diagnostyki jest fakt, że szacunkowo w Polsce tylko 20% chorych objętych jest leczeniem. Tymczasem ADHD jest najczęściej występującym zaburzeniem psychicznym wieku dziecięcego, a częstotliwość jego występowania waha się od 3 do 5% i – co istotne – aż u 60% chorych, objawy (częściowe) utrzymują się w dorosłym wieku.

Etiologia ADHD nie jest do końca znana. Przyjmuje się, tak samo jak w przypadku wielu innych chorób, że ADHD wynika z kilku czynników – genetycznych, środowiskowych, neurologicznych. Hipoteza dotycząca przyczyn genetycznych jest oparta na wielu badaniach, które wykazały, że zaburzenie to często występuje rodzinnie (Faraone, Mick, 2010; Gizer, Ficks, Waldman, 2009;  Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, 1999), czyli jeśli rodzice dziecka mieli ADHD to jest bardzo duża szansa (aż 50%), że dziecko również będzie miało to zaburzenie. Naukowcy zwracają również uwagę na różnice w budowie i funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego u dzieci chorych i zdrowych, i stoją na stanowisku, że zaburzenie jest nie tyle wynikiem uszkodzenia układu nerwowego, co jego późniejszego dojrzewania i rozwoju. Przyczyny biologiczne mogą mieć również swoje źródło w nieprawidłowym działaniu dwóch neuroprzekaźników – noradrenaliny i dopaminy.

Przyczyn występowania zaburzenia szuka się również w czynnikach środowiskowych, takich jak brak poczucia bezpieczeństwa, wysoki poziom napięcia emocjonalnego w domu, ekspozycja na dym tytoniowy w okresie płodowym, spożywanie przez matkę alkoholu w ciąży, spożywanie substancji toksycznych, które mogą być zawarte w produktach spożywczych i czynnikach okołoporodowych.

Wyróżnia się trzy podstawowe grupy objawów ADHD: nadruchliwość, problemy z koncentracją i impulsywność, które jako trwały wzorzec zachowań, utrzymują się przez przynajmniej pół roku i – co ważne – ich stopień nasilenia zakłóca funkcjonowanie w szkole, w relacjach społecznych i w domu, a także nie są zgodne z poziomem rozwoju dziecka właściwym dla jego wieku. Zdarzają się również nieuzasadnione napady złości i agresji. Najczęściej objawy można zaobserwować wyraźnie między 5 a 7 rokiem życia dziecka. ADHD diagnozuje się na podstawie: obserwacji i wywiadu (rozmowy z rodzicami, dzieckiem i nauczycielami, obserwacja zachowania dziecka i ocena jego aktywności ruchowej), badań (pediatrycznych, neurologicznych i EEG, badań psychologicznych obejmujących, między innymi, ocenę ilorazu inteligencji).

Zgodnie z zaleceniami Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i Europejskiego Towarzystwa Psychiatrii Dzieci i Młodzieży z 2004 r., leczenie powinno być wielokierunkowe, a terapia ADHD powinna obejmować metody psychospołeczne, psychoterapeutyczne i farmakoterapię. Przez metody psychospołeczne rozumie się objęcie pomocą zarówno chorego jak i jego rodzinę i najbliższe otoczenie, np. nauczycieli. Polega to, między innymi, na wyjaśnieniu wszystkim zainteresowanym mechanizmów choroby oraz stała współpraca z rodziną, nauczycielami i pedagogiem szkolnym.

Z kolei metody terapeutyczne są dość zróżnicowane, co sprawia, że można je dostosować do indywidualnych potrzeb małego pacjenta i jego rodziny. Stosunkowo wysoką skutecznością terapeutyczną charakteryzują się warsztaty, w trakcie których rodzina uczy się metod postępowania z dzieckiem i nabywa umiejętności radzenia sobie z objawami zaburzenia. Innymi dostępnymi metodami są: terapia rodzin, rozmaite treningi, np. zastępowania agresji czy umiejętności społecznych lub psychoterapia (grupowa lub indywidualna) dziecka (Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, 1999).

Często stosowana jest także farmakoterapia. Do dyspozycji lekarza jest kilka grup leków, np.: psychostymulanty, inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny, alfa-mimetyki czy trójcykliczne leki wychwytu zwrotnego noradrenaliny.

Oprócz wielokierunkowej terapii, ważna jest też praca z dzieckiem w domu i wypracowanie skutecznych sposobów radzenia sobie z objawami zaburzenia. Z jednej strony dziecko powinno mieć zapewnione poczucie bezpieczeństwa, akceptację i spokój, a z drugiej powinno się ustalić konkretne reguły panujące w domu i w sposób precyzyjny komunikować swoje oczekiwania. Dobrze jest, gdy dziecko ma jasno określone obowiązki, a opiekunowie w sposób konsekwentny egzekwują ich spełnianie. Niezwykle istotne jest również, aby nie reagować na zachowanie dziecka agresywnie i wybuchowo, nawet jeśli jest ono niewłaściwe.

Oprócz konsekwentnego przestrzegania zasad i obowiązków panujących w domu, warto zachęcać dziecko do aktywnych, a przy okazji pomocnych w leczeniu, form spędzania wolnego czasu poprawiających koncentrację i pamięć.  Mogą to być zabawy, sport, a nawet… medytacja, która – jak udowodnili naukowcy – może aż o 30% zredukować objawy zaburzenia (Manocha, 2004). Wsparciem w zakresie rozwoju umiejętności koncentracji mogą być również odpowiednie gry komputerowe stymulujące funkcjonowanie mózgu i uwagi. W Polsce takie gry dostępne są na platformie BrainMax.pl, w ramach kursu dedykowanego osobom z ADHD, a za ich opracowanie odpowiedzialna jest pedagog mgr Agnieszka Tetela-Lipecka. Celem kursu jest poprawa procesów zapamiętywania, szybkości przepływu informacji i koncentracji.

Warto również pamiętać o zabawach na świeżym powietrzu i odpowiedniej diecie, bo – jak pokazują opublikowane na łamach czasopisma „The British Journal of Psychiatry” badania przeprowadzone na dorosłych z ADHD (Rucklidge, 2014) – już po 8 tygodniach przyjmowania przez badanych składników odżywczych, w których skład wchodziły, między innymi, witamina D, B12, magnez, cynk, wapno i żelazo, stwierdzono mniejsze problemy z koncentracją i impulsywnością niż w grupie, która przyjmowała placebo. Z kolei badania z 2007 r. (McCann i inni) dowiodły, że u dzieci, z diety których wyeliminowano sztuczne barwniki i salicylany, znacząco poprawiło się zachowanie. Badania wskazują również na konieczność włączenia do diety kwasów omega-3 (Johnson, Ostlund, Fransson, Kadesjö, Gillberg, 2009) i wyeliminowaniu cukru.